اين مراسم ديرين همانند بسياري از آيينهاي محلي در نقاط مختلف كشورمان با رسم و رسوم خاصي برگزار ميشود؛ مثلاً در برخی شهرها در اين شب خانوادهها دور یک سفره آراسته به میوههای نوبرانه فصل جمع میشوند و گردو میشکنند.
برگزاري يلدايي متفاوت در يزد
«سید مصطفی فاطمی» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد با اشاره به برگزاری مراسم یلدا به عنوان یکی از آیینهای سنتی ایرانیان، اظهار ميكند: مراسم شب یلدا در سال گذشته در برخی از هتلها و مراکز اقامتی یزد برگزار شد اما در سال جاری به صورت جدیتر و با تنوع بيشتري كه مناسب براي همه اقشار باشد، در نقاط مختلف استان برگزار خواهد شد تا شب شادی برای خانوادههای یزدی و گردشگران این شهر جهانی رقم بخورد .
وی با بیان این که یزد شهری برخوردار از گردشگران اروپایی است، تصریح ميكند: از آنجايي كه گردشگران اروپایی عمدتاً مسیحی هستند، مراسم شب يلدا نظر به نزديك بودن به آغاز سال ميلادي مورد توجه آنهاست.
وی کریسمس را مراسمی با ریشه ایرانی ميداند و ميگويد: درخت سرو کریسمس و لامپی که در بالای آن قرار میگيرد و سفرهاي كه گاهاً در اين مراسم پهن ميشود، بسیار به سفره یلدای ایرانیان شباهت دارد .
فاطمي كلمه «یلدا» به معنای «تولد» را مراسمی با باور به تولد فرزند میترا عنوان میکند و میگوید: یلدا راوی افسانهای از ایرانیان باستان است که روايتگر کسانی است كه به کمک «آناهیتا» رفتند و از چوپانان خواستند تا مسیر را برای وي پیدا کنند.
وي ادامه ميدهد: براساس اين افسانه، آناهيتا از آنها خواست تا منتظر طلوع ستاره قطبی بالای سرو باشند و پس از اين انتظار و پيدا شدن مسیر، آناهيتا به غار تاريكي رفت تا فرزندش را بدنيا آورد كه به دليل طولاني شدن آن شب براي متولد شدن میترا که فرزند الهه خورشید است، به شب يلدا نامگذاري شد.
به گفتهي فاطمي، تولد میترا بنا بر اعتقاد ایرانیان باستان نمادي از نبرد تاریکی با روشنایی است و در این نبرد روشنایی بر تاریکی چیره میشود و میترا به دنیا میآید .
وي اضافه ميكند: اين شب سخت در آیین میترایی ایرانیان باستان، آغاز سال نو «مهری» یا «میترایی» بوده است و این باور ایرانیان باستان داراي ريشه مشترك با سال نو مسیحیان است كه به عنوان کریسمس شناخته میشود ولي در واقع ریشه گرفته از آیین و فرهنگ ایرانیان است.
فاطمی تداوم مراسم یلدا در هتلهای یزد به دلیل نزدیکی به مراسم سال نو مسیحیان را اقدامی برای رفاه حال گردشران عنوان ميكند و ميگويد: یلدا، رویدادی خانواده محور است و در سالهای اخیر که خانواده در عصر تکنولوژی کمرنگتر شده، مورد توجه بیشتری قرار گرفته است .
مدير كل ميراث فرهنگي يزد توجه به آیین سنتی شب يلدا در بين ایرانیان را راهکاری برای پایبندي بيشتر افراد به ویژه جوانان به خانوادهها ميخواند و ميافزايد: امسال یلدای یزد متفاوتتر از سالهاي قبل خواهد بود .
چله دیروز، یلدای امروز
«حسین مسرت» پژوهشگر عرصه میراث فرهنگی هم كلمه «یلدا» به معنای «تولد خورشید» را یکی از آیینهای ویژه در فرهنگ کهن یزدیها بيان و اظهار ميكند: شب یلدا در ایران باستان داراي سابقهای چندین هزار ساله است و این مهم به زندگی کشاورزی و دامپروری مردم در آن زمان برمیگردد .
وی اضافه ميكند: از آنجا كه شب یلدا به عنوان نماد پلیدی در بين مردم رایج بوده است، ایرانیان باستان در این شب، گردهم میآمدند تا پلیدهای شب را از بین ببرند .
مسرت با بیان این که مردم در گذشتههای دور در شب یلدا با این باور که آتش سبب دوری پلیدی و دیو میشود، با روشن كردن آتش به دور هم جمع میشدند، تصریح ميكند: هندوانه از میوههای خوشنام و خاصّ شب یلدا است و مردم معتقدند که خوردن هندوانه در این شب، آنها را تا پایان سال از ابتلا به بیماریها ایمن میسازد و از منظر دیگر انار نیز به عنوان یکی از میوههای سرشناس شب یلدا، این باور را تداعي كرده كه دانه دانه بودن آن سبب با بركت شدن سال میشود .
وی شب یلدای ایرانیان را مراسمی مشترک بین دیگر ادیان ایرانیان عنوان ميكند و ميگويد: این جشن با پیشینۀ چندین هزار ساله به زندگی کشاورزی و دامپروری مردم در دوران باستان بر میگردد و از آداب و رسوم ایرانیان پیش از اشوزرتشت، در دوران پیامبری وی و بعد از آن محسوب میشود به طوری که اعتقاداتی نسبت به انواع خوردنیها، آجیلها و حتّی تنقلات و خوردنیهای زرتشتیان و مسلمانان در شب چله را در بر دارد .
این پژوهشگر یزدی، تغییر نام این جشن و دورهمی از چله به یلدا را تغییری ناشی از گذر زمان عنوان و اضافه ميكند: این جشن بیشتر با عنوان شب چلّه شناخته میشد و افراد خانواده به خانۀ پدر بزرگ و مادر بزرگ میرفتند، همه زیر کرسی جمع میشدند و میوههای فصل مانند انار و به، صرف میشد .
وی ادامه ميدهد: آنها تنقلاتی مانند برگه انواع ميوههاي درختي یا به قول یزدیها «پره» را آب میکردند و همراه با لبوی چغندر و شلغم و انواع شولی مانند شولی چغندروك يا شولی شلغم و همچنين هندوانهای که از تابستان در ميان کاه و در زیر زمین نگهداری كرده بودند را در جمع خانوادگی صرف ميكردند.
مسرت در ادامه بروز برخي تغییرات در مراسمها و آيينهاي اين شب را نتيجه گذر زمان عنوان و تصریح ميكند: شب چلّه در گذشته به عنوان جشن مطرح نبوده بلكه بهانهای برای دورهمی بوده و در واقع، جشن واژهای تعریف شده برای خواص و طبقات اجتماعی مرفه محسوب میشده است.
وی ميگويد: این جشن باستانی که برای همه مردم ایران مغتنم و با ارزش است، در بین زرتشتیان با جزئیاتی متفاوتتر مانند آجیل لورک و غیره برگزار میشود .
چک و دولهي یلدای زرتشتیان
«جمشید منوچهری» مدیر مجموعه تاریخی مارکار یزد با بیان این که زرتشتیان یزدی مراسمی مشترک با سایر ادیان ایرانیان دارند، تصریح ميكند: يلدا برای همهی ایرانیان، جشنی برای دور همنشینی تمام اعضای خانواده است اما زرتشتیان در این جشن، مراسمهای دیگری مانند شاهنامه خوانی و حافظ خوانی و مراسم «چک و دوله» را نیز برگزار میکنند .
وی ادامه ميدهد: یک روز قبل از شب یلدا هر کدام از افراد خانواده نوعی وسیلهي خود مانند انگشتر و ساعت را در کیسهای پارچهای و دست دوز یزدی به نام دوله میریزند و آن را تا زمان مراسم زیر درخت مورت میگذارند .
رییس موزه زرتشتیان مارکار با بیان این که در شب یلدا، دختری نابالغ از آن خانواده، این کیسه پارچهای را که روی آن نیز پارچه کشیده را در جمع میگرداند، تصريح ميكند: هر کدام از افراد به انتخاب خود دو بیتی بابا طاهر و اشعاری مانند حافظ را از حفظ میخوانند و بعد از مشخص شدن وسیله و صاحب آن، این اشعار را برای او به فال نیک میگیرند .
منوچهری صرف آجیل لورک را محدود به یلدا نمیداند و میگوید: زرتشتیان در تمام مراسمهای جشن خود آجیلی متشکل از سنجد، بادام، پسته و سایر مغزیجات، برگههای میوه و هر آنچه در وسع خانواده باشد تهیه میکنند و در این جشن نیز مانند سایر جشنهای ایرانیان توزیع میکنند.