خشکی دریاچه ارومیه نماد آشکار بحران آب در آذربایجان

برای اینکه نگاهی به وضعیت آبی کشور و استان داشته باشیم و راهکارهای مواجهه با بحران موجود در این ارتباط را از نظر بگذرانیم، گفت‌وگوی دو ساعته‌ای با دکتر علی‌اصغر اعلم‌الهدی، دبیر کارگروه آب «ستاد توسعه فناوری‌های آب، فرسایش، خشکسالی و محیط زیست» معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ترتیب دادیم که ماحصل آن تقدیم حضور می‌شود.

 به عنوان پرسش اول در مورد تهدیدات و چالش‌های‌ آبی کشور صحبت کنید.

اگر بخواهیم برای مسائل بحران و کمبود آب در استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی نمادی تعریف کنیم، این نماد کاهش تراز سطح آب و خشکی تدریجی دریاچه ارومیه در مدت دو دهه گذشته است.

دریاچه ارومیه با اینکه شور است، تاثیرات بسیارخوبی در محیط زیست و زندگی افراد مستقر در دو استان آذربایجان‌شرقی و غربی داشته و برای مردم این دو استان اهمیت حیاتی دارد. بحران دریاچه ارومیه به صورت ناگهانی ایجاد نشده؛ بلکه تدریجا و بر اثر عوامل مختلفی بروز کرده است.

چنین به نظر می‌رسد در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های استحصال و مصرف آب از فن‌آوری‌های مدیریتی بهره‌برداری مناسبی نداشته‌ایم. از نظر بسیاری از کارشناسان، آب را باید یک کالای اقتصادی دانسته و اقتصاد آب را به درستی درک و اجرا کنیم.

البته ارتباط پیچیده و وابستگی دو منبع آب و انرژی و اهمیت این دو منبع برای رسیدن به امنیت غذایی چرخه‌ای است که ظرف یک دهه گذشته از نظر کارشناسان بین‌المللی مورد تاکید قرار گرفته است. بنابر‌این مولفه‌های قیمت‌گذاری صحیح این دو منبع از ضروریات اجرای صحیح هدفمندی یارانه‌ها در رسیدن به اقتصاد مقاومتی است.

عده‌ای از دانشمندان اثرات تغییر اقلیم را در کاهش منابع آب در دسترس موثر دانسته و گروهی نیز افزایش گازهای گلخانه‌ای و دما را نگران کننده اعلام می‌کنند.

حتی گزارش اخیری در اروپا سوال زیر را مطرح می‌کند که آیا خواهیم توانست دریاچه‌ها را از گرم شدن جهانی محافظت کنیم. این گزارش افزایش درجه حرارت آب دریاچه‌ای در نزدیک شهر سالزبورگ را دو درجه سلسیوس ظرف مدت پنج دهه اعلام کرده است.

براساس گزارش‌های علمی دمای کره زمین ظرف نیم قرن گذشته به طور متوسط یک درجه بالاتر رفته و این افزایش دما باعث افزایش تبخیر و تعرق گیاهان شده است و میزان مصرف آب را افزایش می‌دهد.

طبیعتأ این عدد برای مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر از میانگین اعلام شده است. کاهش میزان بارش و روان آب نیز از عواملی هستند که وضعیت نامناسب  بحران کمی آب را برای ما تشدید کرده‌اند. از این رو پیش‌بینی می‌شود در صورت عدم اصلاح جدی شیوه جاری بهره‌برداری‌های غیرعلمی از منابع آب و انرژی، شرایط زندگی برای نسل آینده بسیار دشوار و در بعضی از نقاط کشور غیرقابل تحمل شود.

متاسفانه در سال‌جاری تقریبأ در بیشتر استان‌های کشور از جمله آذربایجان و حوزه آبریز دریاچه ارومیه (دومین حوزه پرآب کشور) بحران آب کاملا محسوس است. برای اکثر کارشناسان حوزه آب و محیط زیست کشور کاملأ واضح و روشن است که خشک شدن دریاچه ارومیه شرایط زندگی و معیشت مردم منطقه را در وضعیت بحرانی قرار داده و در بعضی نقاط شوری بیش از حد آب‌های زیرزمینی ادامه حضورشان را در منطقه غیرقابل تحمل کرده است.

از این رو لازم است مانند مردم کشورهای پیشرفته که با خشکسالی و یا کمبود منابع آب مقطعی روبه‌رو می‌شوند، در کشور ما نیز به طور علمی و دقیق برنامه‌ریزی شود و از هدر دادن آب این منبع حیاتی و اصراف آن جدأ بپرهیزیم.

 انتقال آب از سایر حوزه‌ها مانند گذشته نیز به دلایل متعددی امکان‌پذیر نیست.  از این رو برای عبور از بحران چاره‌ای نداریم جز اینکه بحران آب را در داخل حوضه مدیریت کنیم. به عنوان مثال باید در شهر تبریز پساب و فاضلاب را تا آنجایی که می‌توانیم به طور مناسبی تصفیه کنیم تا پساب تصفیه شده مورد بازچرخانی و استفاده مجدد و چندباره قرار گیرد.

جداسازی آب خاکستری از آب سیاه و استفاده از آب خاکستری برای تغذیه مصنوعی بستر و آبخوان‌ها نیز از اقداماتی است که با رعایت شرایط بهداشتی باید مدنظر قرار گرفته و انجام شود. 

متاسفانه در کشور به امر حفاظت خاک و آبخیزداری، تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی بقدر کافی  توجه نکرده‌ایم. این منابع به مثابه  ذخایر، سرمایه‌گذاری و پس‌انداز در زندگی افراد در ایام جوانی است که بتوانند با استفاده از آن روزهای کهنسالی را تحمل کنند. از دهه 1340 با استفاده از پمپ آب، موتورهای دیزل و یا الکتروموتور نسبت به برداشت بی‌رویه آب ( بیش از ظرفیت تجدید پذیر این منابع) اقدام شده است.

از جایگاه استفاده از فناوری‌های نوین در حوزه آب کشور بگویید

انستیتو آب و انرژی دانشگاه صنعتی شریف با هدف شیرین کردن آب شور و ایجاد فناوری مستقل ملی نمک‌زدایی در سال 1346 تاسیس شد. در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت‌های آموزشی و خدماتی به دستگاه‌های اجرایی و نظامی کشور که از سامانه‌های آب شیرین‌کن  برای تامین آب سالم استفاده می‌کردند، به علت خروج اکثر کارشناسان خارجی در زمره فعالیت‌های انستیتو قرار گرفت.

با توجه به مسؤولیت قبلی (معاون پژوهشی انستیتو) و کنونی (ریاست انستیتو از اواخر سال 1389) و در راستای اهداف تاسیس انستیتو برای آشنایی و جلب حمایت و فعالیت در حوزه فناوری‌های نمک‌زدایی به دبیر ستاد توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مراجعه کردیم.

پس از برگزاری جلساتی در ستاد و دانشگاه، تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری فی‌مابین معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف و دبیر ستاد توسعه فناوری‌های آب، فرسایش، خشکسالی و محیط زیست در سال 1390 امضا و مبادله شد.

بر اساس مفاد این تفاهم‌نامه و با همکاری گروهی از محققان دانشگاهی و متخصصان وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان هواشناسی و مشارکت نمایندگانی از بخش خصوصی، تهیه سند ملی توسعه فناوری‌های راهبردی آب کشور را بر اساس شیوه‌نامه مصوب مهرماه 1391 شروع کردیم.

پیش‌نویس این سند در سال 1393 تنظیم و در جلسه‌ای با حضور مسؤولان امر ارائه شد و مورد تایید و تصویب حاضرین قرار گرفت. پس از آن اجرایی کردن مفاد سند در دستور کار قرار گرفت و گزارش فناوری‌های نمک‌زدایی، مدیریت خشکسالی و سیل، تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی توسط دبیر و اعضای کارگروه آب در جلسه‌ای با حضور مسؤولان در تابستان 1394 ارائه شد.

دبیرخانه کارگروه آب این ستاد در انستیتو آب و انرژی دانشگاه صنعتی شریف استقرار یافته و مسؤولیت دبیری این کارگروه به عهده اینجانب است.

با توجه به حضور نمایندگانی از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این جلسه و علاقه‌مندی ایشان به آشنایی بیشتر با مفاد سند، متعاقبأ جلسه‌ای در حضور معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی و کارشناسان آب، کشاورزی ... تشکیل و مقرر شد گزارشی از این سند با همکاری طرفین تهیه شود.

این گزارش با عنوان نقش سند فناوری‌های راهبردی آب در رفع چالش‌های بخش آب کشور در دی ماه سال 1394 چاپ و نسخه‌ای از آن برای دسترسی عموم در سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به آدرس http://rc.majlis.ir/fa/report/show/951133  بارگذاری شده است.

استفاده از فناوری‌ها ( بومی و نوین) به همراه راهکاری فنآورانه برای مقابله با بحران آب و خروج از آن ضروری بوده و توسعه این فناوری‌ها در دستور کار ستاد قرار دارد.

همان‌طور که اشاره شد این فناوری‌ها می‌تواند بومی و قدیمی باشد؛ مانند فناوری‌های قنات، هدایت آب باران پشت بام‌ها از طریق ناودان به باغچه و نفوذ دادن آب شستشوی معابر به فضای سبز محوطه‌ها، حفر چاه جداگانه برای فاضلاب انسانی در ساختمان‌ها و حفر چاهی خاص برای سایر فاضلاب‌ها من‌جمله آشپزخانه (که آن را برکت خداوند متعال می‌دانستند و با آب نجس جداسازی می‌کردند.)

این نوع فناوری‌ها را امروزه با نام‌های «استحصال باران، جداسازی آب خاکستری ( فاضلاب با بار آلودگی کم مانند خروجی آشپزخانه، دستشویی، حمام و شستشوهای معمول در ساختمان و اماکن) از آب سیاه (فاضلاب با بارآلودگی زیاد که در تصفیه‌خانه‌های مدرن با کاهش بار آلودگی برای استفاده مجدد اقدام می‌شود) معرفی می‌کنند.

امروز با گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت و کمبود امکانات شهری ساخت مجتمع‌های مسکونی، اداری و تجاری بلندمرتبه امری اجتناب‌ناپذیر و رو به گسترش است.

در این مجتمع‌ها می‌‌توان دو اقدام انجام داد. اول جداسازی آب شرب (آب سالم ) از آب بهداشتی و دوم جداسازی آب خاکستری(آبی که آلودگی میکروبی ندارد) و آب سیاه (دارای آلودگی‌های میکروبی)، آب خاکستری با استفاده از یک فرآیند تصفیه مناسب برای استفاده مجدد در شبکه آب بهداشتی مجتمع، شستشوی معابر و آبیاری فضای سبز صرف می‌شود. ولی آب سیاه بایستی با استفاده از فرآیندهای مختلف تصفیه شده و با رعایت شرایط بهداشتی در فضای سبز محوطه این ساختمان‌ها مورد استفاده قرار گیرد. با استفاده از این روش‌ها،  هزینه احداث شبکه‌های طولانی انتقال به نقاطی در خارج از منطقه حذف می‌شود و صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای به همراه خواهد داشت. 

سهم مصرف آب در کشاورزی در مقایسه با سایر بخش‌ها معمولأ بسیار بیشتر است اما کیفیت آن در حد آب شرب و صنعت نیست.

توجه به ردپای آب در تولید محصولات کشاورزی (گیاهی و دامی) در کاهش میزان مصرف آب ضرورت دارد. مدیریت هوشمندانه الگوی جامع تغذیه و مصرف، یکی از سه سیاست اصلی در «سند ملی توسعه فن‌آوری‌های راهبردی آب» است. متخصصان علوم تغذیه و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور می‌توانند در تهیه و تدوین الگوهای مناسب تغذیه و اطلاع‌رسانی آنها به جامعه هدف برای عبور جامعه از بحران آب کشور همکاری نمایند.

به عنوان مثال تولید گوشت قرمز نیاز به آب زیادی دارد. از طرفی پزشکان متخصص کاهش میزان مصرف گوشت قرمز را توصیه می‌نمایند. به عبارتی دیگر پیشگیری از بسیاری از امراض با انتخاب الگوی مناسب تغذیه مصرف کمتر آب برای تولید غذا میسر است که تامل و تدبر خاصی می‌طلبد. 

فارس: نظر شما در مورد وضعیت ارزشگذاری اقتصاد آب در کشور و استان چیست؟

در سیاست‌گذاری آب باید ابتدا قیمت واقعی و بهای تمام شده استحصال، تصفیه و انتقال آن را دقیقأ محاسبه کنیم. وزارت نیرو در برنامه‌‌ریزی‌های خود به مباحث تامین و استحصال، مدیریت عرضه و تقاضای آب اشراف کامل دارد.

در نقاط مختلف کشور بهای تمام شده متفاوت است؛ ولی نرخ‌گذاری آب‌بها توسط نهاد دیگری انجام می‌شود. چنانچه مابه‌التفاوت این دو نرخ پرداخت نشود تداوم تحویل آب با کیفیت و مطمئن پایدار نخواهد بود و تبعات آن متوجه جامعه خواهد شد.

با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از آب مصرفی ما از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود، برای استخراج آن انرژی فسیلی و یا الکتریکی به کار می‌رود.

تعرفه غیرواقعی و کمتر از بهای تمام شده این حامل‌های انرژی نیز در برداشت بی‌رویه آب تاثیرگذار است. وقتی ما برق را به صورت سوبسیدی و با قیمت غیرواقعی توزیع می‌کنیم کشاورزان در کرمان از عمق 300 متری زمین هم آب را به سطح زمین انتقال می‌دهند.

در حالی که در همان استان سه واحد صنعتی برای رفع بحران کمبود آب از طریق بخش خصوصی مجوزی را از وزارت نیرو برای آبگیری از خلیج فارس دریافت کرده‌اند تا با استفاده از فناوری‌های نمکزدایی (آب شیرین‌کن)  و لوله‌گذاری برای انتقال اقدام نمایند. بهای تمام شده این روش طبق برآوردهای اولیه حدود 10 برابر تعرفه آب صنعت در حال حاضر خواهد بود.

در کشور ژاپن تعرفه‌ها بگونه‌ای تنظیم شده است که استخراج آب از چاه با عمق بیش از 50 متر از لحاظ اقتصادی برای تولید محصولات مقرون به صرفه نیست؛ از این رو استفاده از تجربیات موفق سایر کشورها برای سیاست‌‌گذاری موثر و ارزشگذاری مولفه‌های موثر در تولید و مصرف آب برای مدیریت بحران آب در کشور ما نیز می‌تواند مد نظر مسؤولان و قانونگذاران باشد.

تصمیم سازی یکپارچه و تصمیم‌گیری سیاست دومی است که در سند انتخاب شده و لازم است اقتصاد آب و تاثیرات اجتماعی آن نیز مورد توجه قرار گیرد.

این یک مسئله بین بخشی و به عبارتی حاکمیتی است. شورای اقتصاد و سایر مراجع ذی‌مدخل در تعیین قیمت آب و برق برای مصارف مختلف لازم است تجدید نظر جدی داشته باشند.

چنین به نظر می‌رسد ادامه تعرفه‌های موجود در واقع تشویقی برای هدر دادن این منابع با ارزش تلقی شده و شرایط بحران آب را تشدید خواهد کرد. از این رو اقتصاد آب و ارزشگذاری صحیح روی منابع آبی جزو راهکارهای خروجی این سند می‌باشد.

در بخش‌هایی از استان‌های گیلان و مازندران با میزان بارندگی نسبتأ خوب نیز لازم است روش‌های تشویقی برای استفاده از فناوری‌های استحصال آب باران تدوین شود تا آب باران به صورت مناسبی جمع‌آوری شود و مورد استفاده مناسب قرار گیرد. به عبارتی توسعه فناوری‌ها نیز نیازمند سیاست‌گذاری با توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است تا استفاده راهبردی از فناوری‌ها تحقق یابد.

با توجه به مزیت‌های استان تعرفه آب و انرژی می‌تواند با همکاری و همراهی مردم به صورت هدفمند و در راستای حفظ منابع آب زیرزمینی متناسب با اهداف و برنامه‌های استان در برنامه ششم توسعه مورد بازنگری قرار گیرد.

فارس: کمی هم در مورد وضعیت کیفی آب کشور و ملزومات ارتقاء آن صحبت کنید

معمولا وقتی در باره بحران آب صحبت می‌شود توجه ما بیشتر به مباحث کمی آب معطوف شده و از مسائل کیفی آب غافل می‌شویم. با همه تلاشی که مسؤولان  و متولیان فاضلاب شهری در کشور انجام می‌دهند هنوز ظرفیت تصفیه خانه‌های موجود پاسخگوی حجم فاضلاب تولیدی نبوده و لاجرم بخشی از فاضلاب بدون تصفیه رها شده که می‌تواند باعث آلودگی منابع آب شوند.

همچنین در بعضی از نقاط کشور آلودگی آب به فلزات سنگین گزارش شده است که نیازمند توجه مسولان مربوطه است. امروزه با توجه به گسترش تولیدات مواد آرایشی، بهداشتی و دارویی شناسابی و اندازه‌گیری این مواد در منابع آب یکی از دغدغه های مسؤولان در کشورهای پیشرفته است.

با توجه به اینکه باقی مانده این مواد به صورت محلول در آب است، روش‌های جاری تصفیه برای جداسازی آنها موثر نبوده و ممکن است باعث مشکلات بهداشتی تدریجی مصرف‌کنندگان آب با این نوع آلودگی‌ها شود. از این رو برنامه روز جهانی آب بر جداسازی آب سیاه و تصفیه کامل آن قبل از رهاسازی تاکید دارد.

لازم است ظرفیت‌های علمی و اجرایی مناسب برای حصول اطمینان از کیفیت آب در کشور به وجود آید تا سلامت جامعه تضمین شود. آلودگی آب می‌تواند در زنجیره تولید محصولات کشاورزی و غذایی نیز تاثیر گذاشته و از این جهت بحث کیفیت آب موضوع بسیار مهمی است.

همان طور که اشاره شد پایش کیفی رودخانه‌ها برای حصول اطمینان از عدم وجود آلودگی‌های نوظهور مدتی است که در کشورهای پیشرفته مرسوم شده و بر اساس نتایج حاصل اقدامات لازم نیز انجام می‌شود.

در کشور ما نیز لازم است اساتید و متخصصان رشته‌هایی مانند بهداشت محیط، شیمی تجزیه و کاربردی و سایر رشته‌های مرتبط بر روی این مسائل تحقیق کنند. دو سازمان استاندارد و حفاظت محیط زیست هم از جمله دستگاه‌هایی هستند که در حوزه وظایف محوله در این خصوص نقش موثری را عهده‌دار می باشند و همکاری آنها برای ارتقاء کیفیت آب و سلامت جامعه ضروری است. اگر می‌خواهیم سلامت جامعه تضمین شود، باید سلامت آب را تضمین کنیم.

لازم است تاثیرات مواد شیمیایی از قبیل حلال‌های کلردار و شوینده‌ها روی منابع آبی بویژه در چاه‌ها مورد بررسی قرار گیرد. به این جهت گزارش سازمان ملل برنامه پیشنهادی را در راستای رسیدن به اهداف 17 گانه توسعه پایدار دانسته و مدیریت مناسب برای جداسازی انواع فاضلاب از لحاظ نوع و میزان آلودگی در مبداء را برای کاهش هزینه‌های تصفیه و عملیاتی شدن آن، یک راهکار موثر و اقتصادی بیان کرده است.

تولید ناخالص داخلی سرانه چه تاثیری می‌تواند بر منابع ملی آب داشته باشد؟

همان طور که اطلاع دارید بخش آب سازمان ملل روز 22 مارس (مطابق با دوم فروردین ماه سال شمسی ) را به عنوان روز جهانی آب مشخص کرده و از آن زمان سالانه عنوانی را برای جلب توجه و همکاری انتخاب و گزارشی را منتشر می‌کند و با برگزاری برنامه‌های علمی سعی دارد نسبت به ارتقاء و بهبود وضعیت ساکنان کره خاکی اقدام کند.

از این رو «پیوند آب و انرژی» را در گزارش  سال 2014،  «آب و توسعه پایدار» را در سال 2015 و «آب و مشاغل مرتبط » را در سال 2016 انتخاب و در گزارش اخیر تاثیر گذاری آب را در اشتغال و تولید بیان کرده است.

در تمام دنیا کشورهای غنی و فقیر در بخش کشاورزی و برای تولید غذا سهم عمده‌ای از منابع آب را مصرف می‌کنند. صنایع نیز برای تولیدات مختلف متکی به آب هستند. صنعت نفت برای استخراج، پالایش، تولید محصولات پائین‌دستی نیاز به آب داشته و در تصفیه و بازچرخانی آن برای استفاده مجدد و عدم آلوده کردن آن تلاش می‌نماید. انجمن بین‌المللی انرژی وابستگی انرژی به منابع آبی را در گزارش سال 2014 خود به تفصیل بیان داشته است.

مفهوم ردپای آب در انرژی نیز با توجه به محدودیت منابع آب با عبارت انرژی تشنه تشریح شده است. از این رو علاوه بر شرب و حیات انسان و سایر موجودات که متکی به آب هستند، برای تقویت اقتصاد کشور حتما باید به میزان آب در اختیار فکر کنیم و ببینیم درصد تاثیر آب در هر بخش از تولیدات ملی کجاست و زنجیره تولید و ارزش افزوده این منابع را به درستی تبیین کنیم.

یکی از عناوین کلی برنامه‌ریزی در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی برای تدوین برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور آب انتخاب شده بود. آب در قیمت تمام شده محصول تاثیر دارد. شما نمی‌توانید کارخانه‌ای را پیدا کنید که از آب استفاده نکند و باید به یاد داشته باشیم اگر آب نباشد کارخانه‌ای هم نخواهد بود.  

 نقش تحقق اقتصاد مقامتی در افزایش بهره‌وری آب به چه میزان می‌تواند باشد؟

ما به اقتصاد آب و انرژی آن‌طور که باید توجه نکرده‌ایم. اقتصاد مقاومتی اقتصادی است که تاب‌آور بوده و تحت تاثیر تحریم یا اتفاقات بیرونی قرار نگیرد. وقتی پایه تولید ناخالص ملی بر روی آب قرار دارد باید سعی کنیم این ماده حیاتی را به یک ماده با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنیم.

اگر آمار 30 درصد ضایعات کشاورزی کشور درست باشد یعنی ما 30 درصد آب خود را از دست می‌دهیم و این برخلاف سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است و لازم است ردپای آب در تولید محصولات مورد توجه باشد و دانشگاه‌ها و مراکز علمی راهکارهای مناسبی برای کاربرد آب مطابق با راهبردهای اقتصاد مقاومتی ارائه دهند.

اقتصاد مقاومتی می‌گوید شما نباید در حوزه دریاچه ارومیه هندوانه یا چغندر قند کشت کنید؛ بلکه باید به تولید گیاهان دارویی و اسانس‌هایی که آب کمتری برای تولید نیاز داشته و از طرف دیگر ارزش افزوده بالاتری ایجاد می‌کنند بپردازید. لازم است سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، فرهنگ عمل به راهبردهای اقتصاد مقاومتی را در میان کشاورزان نهادینه کند.

برای تحقق اقتصاد مقاومتی در بخش آب باید شاخص‌های استفاده صحیح از آب و بهره‌وری آب به معنای کیلوگرم ماده خشک تولید شده به ازای هر متر مکعب آب یا درآمد به ازای هر متر مکعب آب محاسبه شود.

باید سعی کنیم بیشتر به تولید محصولات استراتژیک و راهبردی بپردازیم. لازم است بدانیم که مسؤولان اقتصاد مقاومتی تا چه اندازه برای این مباحث برنامه‌های عملیاتی و اجرایی ارائه کرده‌اند. در مرحله بعد پیشرفت این برنامه‌ها نیازمند پایش مرتب است. متاسفانه اینجانب اطلاعات لازم برای ارزیابی برنامه‌های اقتصاد مقاومتی مرتبط با آب را در اختیار ندارم.

 نظر شما در مورد قیمت‌گذاری آب و قوانین و مقررات موجود در نظام بهره‌برداری از آب چیست؟

روش قیمت‌گذاری آب (استحصال، انتقال و تحویل ) در کشور تا کنون نتایج مطلوبی را به همراه نداشته است و منطقی به نظر نمی‌رسد. ما معمولا آب را با هزار زحمت استخراج و بخش قابل توجهی از آن را به بخار تبدیل می‌کنیم.

در قدیم مردم تبریز از کولر استفاده نمی‌کردند و بیشتر پنکه بود. حتی از یخچال هم زیاد در خانه‌ها استفاده نمی‌شد و معمولا مواد غذایی را در سردابه نگهداری می‌کردند اما امروز قیمت آب به قدری پایین است که حتی اگر آب کولر هدر هم برود مردم کولر را روشن نگه می‌دارند. هر چیزی که دارای قیمت غیرواقعی باشد مورد اسراف قرار می‌گیرد.

با محدود شدن منابع آبی به دلیل افزایش جمعیت، تغییر اقلیم و گرمایش کره زمین، گروهی از شرکت‌های چندملیتی که در اقصی نقاط جهان فعالیت می‌کنند نسبت به تشکیل گروه 2030 اقدام کرده و هدف آنها اتخاذ تدابیر مناسب برای تامین کمی و کیفی آب برای اعضای خود است.

مجله فایننشال تایمز در ماه ژوئیه سال 2014 گزارشی در باره فعالیت‌های این گروه منتشر کرده است. مدیرعامل شرکت نستله سیاست و راهکاری را برای تشویق مدیران کارخانجات خود تدوین کرده تا از هدررفت آب جلوگیری کند و تا حدامکان پس از ارتقای کیفیت آب در اختیار، نسبت به بازچرخانی و استفاده مجدد از این منبع، تدابیر لازم را به کار گیرند.

یک راهکار مهم تعیین قیمت و تعرفه آب‌بها در حسابداری صنعتی داخلی هر کارخانه است که این نرخ از دو برابر نرخ آب مصرفی تحویلی به کارخانه تا میزان 10 برابر بوده و با این روش مدیریتی کاهش 60 درصدی مصرف آب با استفاده از روش‌های تشویقی برای استفاده از فناوری های مورد نیاز میسر شده است.

اقدامات  این گروه الزامأ در ارتباط با تولید ناخالص ملی کشور خاصی نبوده بلکه به جهت حفظ سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و برای بهره‌وری شرکت‌هاست تا در شرایط روبه رو شدن با بحران‌های کمی وکیفی آب بتوانند به تولید اقتصادی خود ادامه دهند.

این یک تجربه موفق از قیمت‌گذاری داخل یک شرکت معظم تولید محصولات صبحانه‌ای است که تمام تلاش خود را برای حفظ کیفیت محصولات حتی در مواقع کمبود آب به کار بسته تا بتواند سهم خود را در بازار جهانی حفظ نماید. مطمئنأ برای کشوری با شرایط آبی متفاوت قیمت‌گذاری یکسان آب به نظر منطقی نمی‌رسد.

باید پرسید چمن و فضای سبز شهری ما به چه قیمتی ایجاد می‌شود؟ چه مقدار آب و انرژی صرف می‌شود؟ قیمت و بهای آب مصرفی در شهر بگونه‌ای است که متاسفانه روزانه شاهد استفاده نامناسب از آب شرب (آبیاری فضای سبز منازل، شستشوی خوردو  سواری و تمیز کردن کوچه با آب به جای استفاده از جارو) هستیم.

ظاهرأ ضرورتی هم برای پیشگیری از این اقدامات توسط تعداد بیشماری از شهروندان احساس نمی‌شود. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری توسعه «مدیریت سبز» در دانشگاه‌ها را در برنامه سال‌جاری خود قرار داده و از دانشگاه‌های کشور طرح‌هایی را دریافت کرده است تا با تامین اعتبار لازم نسبت به اجرای آنها اقدام شود.

انستیتو آب و انرژی دانشگاه صنعتی شریف طرح آبیاری هوشمند فضای سبز دانشگاه را پیشنهاد کرده است تا با استفاده از علم و فناوری براساس نقشه راه مبتنی بر سند توسعه فناوری‌های راهبرد آب در کاهش هدررفت آب در آبیاری فضای سبز (محدود داخل دانشگاه) از طریق بکارگیری حسگرهای (سنسورهای ) رطوبت‎‌‌سنج و آبیاری زیرسطحی تحویل آب مورد نیاز انجام شود.

جمع‌آوری پساب بهداشتی یک خوابگاه با هدف تصفیه و استفاده مجدد برای فضای سبز طرح دیگری است که در صورت موفقیت می‌تواند گسترش یابد.

 در استفاده از روش‌های تصفیه پساب هم چندان مناسب عمل نمی‌کنیم. ما باید از قدرت پاک‌کنندگی زمین استفاده کنیم؛ کما اینکه گذشتگان ما این کار را انجام می‌دادند.

در گذشته در همه مناطق کشور قنات وجود داشت که ما این قنات‌ها را با استفاده بیش از حد از منابع آبخوان زیرزمینی از بین برده‌ایم. اگر ما بتوانیم این آبخوان‌ها را دوباره تغذیه کنیم، قنات‌ها کار خود را انجام می‌دهند و لازم به استفاده از برق نیست؛ در نتیجه هم قیمت تمام شده آب کاهش می‌یابد و هم از تبخیر آب‌های زیرزمینی جلوگیری می‌شود.

در مجموع باید بگویم ما نتوانسته‌ایم سیاست‌گذاری مناسبی در مورد قیمت‌گذاری و ارزش‌گذاری اقتصادی  آب داشته باشیم و تعرفه‌ها و قوانین مصوب مجلس حتما باید با نگاهی ملی و در نظر گرفتن شرایط منطقه‌ای بازنگری و متناسبأ اصلاح و واقعی شوند تا دستیابی ملی به آب، انرژی و امنیت غذائی برای نسل‌های کنونی و آتی کشور هر چه زودتر محقق شود.

 این روزها در برخی از محافل علمی واژه‌ای به نام آب مجازی مطرح می‌شود؛ منظور از آب مجازی چیست؟ لطفا در این مورد توضیح دهید

آب مجازی مقدار آب مصرف شده از ابتدا برای تولید محصول یا ردپای آب در تولید محصول است. همان‌طور که قبلا اشاره کردم ارزش اقتصادی آب بسیار مهم است. شما اگر برنج را در گیلان یا مازندران بکارید منطقی به نظر می‌رسد؛ چرا که در این مناطق باران زیاد می‌بارد اما کاشتن برنج در حواشی رودخانه ارس و یا زاینده‌رود اقدام صحیحی نیست.

خوشبختانه وزارت جهاد کشاورزی روی مسئله  رعایت الگوی کشت با در نظر گرفتن میزان بارش و آب در اختیار مناطق مختلف کشور تمرکز دارد.

با در نظر گرفتن آب مجازی در شرایط موجود واردات برنج برای برخی از نقاط کشور از جمله آذربایجان به جای کاشت این محصول توصیه می‌شود. یا تولید گوشت قرمز با نیاز آبی بالا در مناطق  کم‌آب کشور با در نظر گرفتن آب مجازی بصلاح نبوده و بحران منابع آب را تشدید خواهد کرد.  

الگوی کشت با در نظر گرفتن ردپای آب و آب مجازی نیز نیاز به برنامه‌ریزی مناسب دارد. به عنوان مثال50 سال قبل محصول اصلی اکثر باغ‌ها و باغچه‌های اطراف دریاچه ارومیه  انگور بود که نیاز به تعداد دفعات آبیاری کم داشت ولی به تدریج درختان سیب و سایر محصولات با نیاز آبی بیشتر جایگزین انگور شده است.

با این اوصاف نظام ارزشگذاری اقتصادی آب چندان منطقی به نظر نمی‌رسد و لازم است تدابیر مفیدتری اتخاذ شود. با توجه به کمبود منابع آب در کشور چاره‌ای نداریم جز اینکه محصولات کم‌آب‌بر با ارزش اقتصادی و صادراتی بالا تولید کنیم تا از محل درآمد حاصل بتوان محصولات مورد نیازی را که آب‌بری زیادی دارند وارد کنیم.

از این رو گروهی از کارشناسان بر این باورند که مفهوم آب مجازی را باید در دستور کار قرار داد و نسبت به تامین مایحتاج روزمره مردم اقدام شود.

 به نظر شما تامین و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی در استان آذربایجان‌شرقی به چه صورت امکان‌پذیر است؟

روی منابع آبی استان حتما باید برنامه‌ریزی جدی‌تری داشته باشیم. ابتدا باید ببینیم منابع آبی ما کجاست؟ ما سدهای زیادی داریم که پر نمی‌شوند که شاید در مطالعات اولیه آنها ایرادی بوده و یا اشکالات دیگری وجود داشته است که باید اینها را بررسی و رفع کنیم.

وضعیت چاه‌ها و دشت‌های ممنوعه باید مورد توجه قرار گیرد. باید منابع آبی را به حدی برسانیم که تجدیدپذیر باشند و بیش از ظرفیت آبخوان‌ها آب برداشت نشود.

لازم است اعتبارات لازم به بحث‌های آبخیزداری، آموزش و ترویج آن توسط بخش خصوصی تامین شود. اگر ما به مباحث آبخیزداری توجه کنیم در مواقع بارندگی‌های شدید با سیل مواجه نمی‌شویم بلکه جریان آب به زمین نفوذ داده شده و آبخوان‌ها را پر می‌کند. باید در جاهایی که ممکن است آبخیزداری، در جاهایی آبخوان‌داری و در نقاط مناسبی آبخوان‌های استراتژیک را برای مواقع اضطرار حفظ کنیم.

حفاظت از منابع آبی زیرزمینی به مراتب راحت‌تر از منابع آب روباز است و لازم است دانشگاه‌ها هم در این مورد همکاری علمی لازم را به عمل آورند.

همان‌طور که اطلاع دارید ستاد علم و فناوری استان آذربایجان‌شرقی همایش دو روزه «بحران منابع آب با موضوعیت بازچرخانی پساب و تصفیه فاضلاب » را همزمان با نمایشگاه نوآوری و فناوری (RINNOTEX2017) برگزار خواهد کرد.

در این رابطه برای استفاده از کلیه ظرفیت‌های استانی برگزاری نشست‌هایی تحت عنوان هم‌اندیشی چالش بحران منابع آب با موضوعیت بازچرخانی پساب و تصفیه فاضلاب با حضور دبیر کارگروه آب ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در دست اقدام است.

در یک نشست ویژه گزارش جالبی در باره سوابق احداث قنات‌های زبیده خاتون در دو طرف گسل شهر تبریز توسط آقای مهندس بابک رضوی اقدم ارائه شد که به نظر می‌رسد در صورت رسیدگی به وضعیت این قنات‌ها می‌توان حجم قابل توجهی از آب را استحصال و برای مصارفی متناسب تخصیص داد.

 حرف آخر؟

امید است با جدیت مسؤولان استان و کشور و جلب حمایت‌های لازم از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بتوانیم نسبت به برقرار حکمرانی مدبرانه آب گام‌های موثری برداریم. برگزاری موفق این همایش مقدمه‌ای برای اجرای موفق برنامه‌های «تبریز 2018» خواهد بود. باید به خاطر داشته باشیم که آب مایه حیات است آن را هدر ندهیم.